Επιστήμη & Τεχνολογία στα Ομηρικά έπη

Διεθνές συμπόσιο: Επιστήμη και Τεχνολογία στην προϊστορία (πριν τον Όμηρο)

Το ιστορικό και επιστημονικό-τεχνολογικό υπόβαθρο του περιεχομένου των επών του Ομήρου, σήμερα, όλο και από λιγότερους ερευνητές και επιστήμονες αμφισβητείται. Στην Ελληνική επιστημονική κοινότητα ο πρώτος που ανέφερε και κατέγραψε το επιστημονικό περιεχόμενο των ποιημάτων αυτών ήταν ο Δρ. φυσικών επιστημών Κωνσταντίνος Δ. Ζέγγελης το 1891, στην 122 σελίδων διδακτορική του διατριβή με θέμα «Η επιστήμη της Φύσεως παρ' Ομήρω», ο οποίος αργότερα διετέλεσε καθηγητής της ανόργανου χημείας και μεταλλουργίας στο Μετσόβειο Πολυτεχνείο και  καθηγητής φυσικής χημείας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο...

Λίγα χρόνια πριν, το 1873, ο αυτοδίδακτος ομηριστής Ερρίκος Σλήμαν, οδηγούμενος από τις αναφορές στην «Ιλιάδα», έκανε ανασκαφές στο δυτικό τμήμα του λόφου Χισαρλικ της Τουρκίας, όπου ανακάλυψε τα ερείπια μιας μεγάλης πόλης με ανάκτορο, οχυρώσεις και κτίρια και ένα πλουσιο «θησαυρό» από μπρούτζινα και χρυσά αντικείμενα, που όλα αυτά δικαιολογούσαν την ταύτιση με την Ομηρική Τροία. Ούτως, επιβεβαιώθηκε και ο "ιστορικός πυρήνας" του περιεχομένου της Ομηρικής Ιλιάδας...

Πολλούς αιώνες παλιότερα, προ της κοινής χρονολόγησης, ο Λατίνος συγγραφέας και αρχιτέκτονας Βιτρούβιος επαινούσε την τεχνολογία της Μυκηναϊκής εποχής για την «επιστημοσύνη» της...

Στις τελευταίες δεκαετίες οι στίχοι του Όμηρου έχουν μελετηθεί και αναλυθεί διεξοδικά και έχει αναγνωρισθεί από τους περισσότερους ερευνητές ο πλούτος των πληροφοριών που μας παρέχουν σε όλα τα γνωστικά αντικείμενα, στην  επιστήμη, τη τεχνολογία, τον πολιτισμό, την φιλολογία, την ιστορία και την μυθοπλασία. Οι ομηριστές πολύ σωστά επισήμαναν ότι ο Όμηρος, ενώ έζησε στην εποχή του σιδήρου, περίπου στον πρώτο αιώνα της έναρξης της κατεργασίας του σιδήρου, περιγράφει πιο έντονα τον πολιτισμό της εποχής του χαλκού.

Όλα αυτά μας τα επιβεβαιώνει η πραγματοποίηση του διεθνούς συμποσίου «Επιστήμη και Τεχνολογία στα ομηρικά έπη» από τις 27 έως τις 30 Αυγούστου 2006 στο Συνεδριακό Κέντρο ΣΠΑΠ της Αρχαίας Ολυμπίας με πρωτοβουλία του Τμήματος Μηχανολόγων και Αεροναυπηγών Μηχανικών (Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Μηχανικής) του Πανεπιστημίου Πατρών και του Ινστιτούτου Πολιτισμού και Ποιότητας Ζωής.

Έλληνες και ξένοι καθηγητές απ' όλο τον κόσμο ανακεφαλαίωσαν ανά επιστημονικό κλάδο τη συσσωρευμένη γνώση για τον ελληνικό κόσμο στα μυκηναϊκά χρόνια. Ενδεικτικά, δημοσιεύουμε σήμερα περιληπτικά συμπεράσματα σε πολλές διαφορετικές κατηγορίες.

Οι περιγραφές της ασπίδας του Αχιλλέα και του Αίαντα του Τελαμώνιου

Ο Όμηρος σε πολλές ραψωδίες του και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια περιγράφει χάλκινα και ορειχάλκινα αντικείμενα και ιδίως όπλα, άσπίδες, θώρακες κ.λπ. Δύο από τα θέματα που ασχολήθηκαν οι επιστήμονες στο Διεθνές συνέδριο ήταν η μελέτη της ασπίδας του Αχιλλέα και του Αίαντα λαμβάνοντας υπόψη τις εκπληκτικές κατακευαστικές περιγραφές που έκανε ο ποιητής.

Ο καθηγητής Σ.Α.Παϊπέτης του Πανεπιστημίου Πατρών αναπαρήγαγε ψηφιακά την ασπίδα του Αχιλλέα- ακολουθώντας τις ομηρικές περιγραφές : 2 στρώσεις μπρούντζο, 2 στρώσεις κασσίτερο και 1 στρώση χρυσού- και απέδειξε με εργαστηριακά πειράματα ότι ο συνδυασμός υλικών δεν ήταν τυχαίος. Ήταν αδιάτρητη σε ένα χτύπημα ανάλογο της δύναμης του παγκοσμίου ρέκορντμαν στο ακόντιο το 2000. Η μελέτη της ασπίδας βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, και δείχνει το ενδιαφέρον των ανθρώπων για τις εξοχές περιγραφές του Ομήρου...
Από πρόγευση που έδωσε σε συνέντευξη Τύπου ο πρόεδρος της επιτροπής του Διεθνούς Συμποσίου, καθηγητής Σ. Α. Παϊπέτης (Πανεπιστήμιο Πατρών) για την ψηφιακή αναπαραγωγή της ασπίδας του Αχιλλέα και του Αίαντα -βάσει πάντα τον ομηρικών περιγραφών- αντιλαμβάνεται κανείς πόσο καλά γνώριζαν οι τεχνίτες της εποχής τις δυνατότητες και τα όρια των υλικών σε κρουστικές συνθήκες.
Συγκεκριμένα, η ασπίδα του Αχιλλέα στο εσωτερικό των δύο εξωτερικών στρώσεων από σκληρό μπρούντζο (ορείχαλκο κασσίτερου) αλλά και των επίσης δύο στρωμάτων κασσιτέρου, διέθετε ένα γενναίο στρώμα καθαρού χρυσού. Πρόκειται για υλικά με πολύ διαφορετικές -μηχανικές και άλλες- ιδιότητες, γεγονός που επιτρέπει την αναστολή διάδοσης της διάτρησης μέσα στα υλικά της ασπίδας. Αυτό το «εμπόδισμα» του τρυπήματος επιτυγχάνεται κατά κύριο λόγο μέσα από την απορρόφηση της κρουστικής ενέργειας του δόρατος, από την πλαστική παραμόρφωση του κεντρικού ελάσματος από χρυσό! Η περιγραφή της ασπίδας γίνεται στη ραψωδία Σ' της ομηρικής Ιλιάδας (στίχοι 474-608). Παρακάτω είναι μερικοί στίχοι για τη κατασκευή και τη διακόσμησή της από τον Ήφαιστο:

«Ο Ήφαιστος... σκληρό χαλκό, κασσίτερο,
πολύτιμο χρυσάφι και ασήμι βάζει στη φωτιά.., κατόπιν μεγ’ αμόνι,
εις τον κορμόν τοποθετεί και στο δεξί του χέρι
σφύραν αδρανεί δυνατήν και το διλάβι στ' άλλο.
Κι έπλασε πρώτα δυνατήν ασπίδα και μεγάλην,
όλην με τέχνην και τριπλόν λαμπρόν τριγύρω κύκλο
με πέντε διπλές έγινεν η ασπίδα και σ' εκείνην λογιών εικόνες έπλαθε με τη σοφή του γνώση.
Τη γη αυτού τον ουρανό, τη θάλασσα μορφώνει, τον ήλιο τον ακούραστο,
γεμάτο το φεγγάρι, τ' αστέρια οπού τον ουρανό ολούθε στεφανώνουν,
τη δύναμη του Ωρίωνα, Υάδαις, Πληιάδαις την Άρκτον,
που και άμαξα καλούν και αυτού γυρίζει πάντοτε τον Ωρίωνα,
ασάλευτα τηρώντας η μόνη που τ’ Ωκεανού το λούσμα δεν γνωρίζει...».

Εντυπωσιακότερη είναι, ωστόσο, η πιο ταπεινή από απόψεως υλικών περίπτωση της ασπίδας του Αίαντα του Τελαμώνιου, από την μονομαχία του με τον Έκτορα, με τα επτά στρώματα δέρματος και τη μία εξωτερική στρώση από σκληρό μπρούντζο.
Στην εργαστηριακή δοκιμή διάτρησής της με βλήμα υπολογισμένης μάζας και ταχύτητα ρήξης ανάλογης με εκείνη του παγκόσμιου ρέκορντμαν στο ακόντιο το 2000 επαληθεύτηκε η περιγραφή του Ομήρου, που την ήθελε αδιάτρητη.
Τόσα στα έξι στρώματα δέρματος όσο και στα οκτώ η ασπίδα διαπερνιόταν από την αιχμή του δόρατος.
Τη «χρυσή τομή» των 7 δερμάτινων στρώσεων, που με τις όποιες παραμορφώσεις και τριβές το δόρυ τελικά εκτρέπεται, τη γνώριζε καλά ο βυρσοδέψης και κατασκευαστής της Τίχιος. Η κατασκευή της ασπίδας και η συμπεριφορά της στη μάχη περιγράφονται στην Ιλιάδα (ραψωδία Η 219-232, 244-248, 258-267). Ιδού μερικοί στίχοι:

«...Και ο Αίας επροχώρησε μ' ασπίδα ωσάν πύργον,
χάλκινην μ' επτά δέρματα, που του έκαμε ο Τυχίος
των σκυτοτόμων έξοχος, εγκάτοικος στην Ύλην,
λαμπρήν την ετεχνούργησεν εφτά-διπλην με δέρμα
δυνατών ταύρων, κι έβαλεν δίπλαν χαλκού ογδόην.
Αυτήν στα στήθη επρόβαλεν ο Τελαμώνιος Αίας.
Κι εστάθη εμπρός στον Έκτορα και τούπε με φοβέρες:
«Ω Έκτωρ, θα γνωρίσεις συ, μόνος με μόνον τώρα,
αν άλλοι εδώ των Δαναών ευρίσκονται ανδρειωμένοι,
έξω από τον λεοντόκαρδον Πηλείδην ανδροφόνον,
Αλλ' αυτός μένει στα κυρτά θαλασσοπόρο πλοία,
Αφού στον πρώτον αρχηγόν Ατρείδην εχολώθη.
Αλλ' εμείς είμεθ' αρκετοί με σε να μετρηθούμε
Και πάμπολλοι, αλλ' άρχισε πρώτος εσύ την μάχην».

Περισσότερα για την πειραματική (εργαστηριακή) μελέτη της κατασκευής και της αντοχής των δυο παραπάνω ασπίδων θα βρείτε στο επόμενο άρθρο: Οι ασπίδες του Αχιλλέα και του Αίαντα

 Το στενό της Σκύλλας και Χάρυβδης

Στη δική του εισήγηση ο καθηγητής Γ. Βατίστας ανέλυσε πώς οι περιγραφές της Κίρκης για τη διέλευση από το στενό της Σκύλλας και της Χάρυβδης έλυσαν εξισώσεις της αεροδυναμικής, που συνδέονται με την τεχνολογία της βαρυτικής σφενδόνης για το Διάστημα!
Η Οδύσσεια την αναφέρει σαν ένα στενό πορθμό, που από τη μια μεριά έχει ένα ανθρωποφάγο θαλάσσιο τέρας, που λέγεται Σκύλα, και από την άλλη μεριά μια τεράστια δίνη, τη Χάρυβδη. Η Σκύλα είναι ένα τρομακτικό θαλάσσιο τέρας με πολλά κεφάλια και πολλά μάτια. Απέναντι από τη Σκύλο είναι η Χάρυβδη, μια τεράστια δίνη που στροβιλίζεται, ρουφά μέσα της οτιδήποτε υπάρχει σε κοντινή απόσταση και μετά το ξαναβγάζει. Καθώς μπαίνουν στο στενό, ο ουρανός σκοτεινιάζει. Ξαφνικά πολλαπλά κύματα εμφανίζονται από το πουθενά. Ο Οδυσσέας οδηγεί το πλοίο μακριά από τη Χάρυβδη. Καθώς περνά από κοντά της, βλέπει τη γιγάντια δίνη να ρουφά τη θάλασσα, καταπίνοντας οτιδήποτε βρίσκεται κοντά της. Ξαφνικά, από την αντίθετη μεριά του πλοίου, χτυπά η Σκύλα. Αρπάζει έξι άνδρες από το κατάστρωμα του πλοίου και τους καταπίνει ζωντανούς.
Ο Οδυσσέας περιγράφει αυτή τη στιγμή σαν τη χειρότερη του ταξιδιού του. Οι άνδρες που βρίσκονται στα στόματα αυτού του φοβερού πλάσματος φωνάζουν το όνομά του: «Οδυσσέα, βοήθα μας! Βοήθα μας!» Και εκείνος, όχι μόνο δεν μπορεί, αλλά γνωρίζει ότι οι άνδρες αυτοί πεθαίνουν εξαιτίας της δικής του απόφασης.

Στην Ιατρική:

Η Ιλιάδα παρέχει μια αποκαλύπτική εικόνα της στρατιωτικής χειρουργικής και της περιγραφικής ανατομικής στα χρόνια του Τρωϊκού πολέμου, υποστηρίζουν οι καθηγητές Σπύρος Μαρκέτος και Γεώργιος Ανδρούτσος. Στο κείμενο της Ιλιάδας περιλαμβάνονται ρεαλιστικές περιγραφές μιας μεγάλης ποικιλίας τραυμάτων και κακώσεων με πολλές ανατομικές αναφορές. Σύμφωνα με την πλεον αξιόπιστη στατιστική ανάλυση, το συνολικό ποσοστό θνησιμότητας από τραυματικές βλάβες ανερχόταν στο 77,6 %. Οι πιο επικίνδυνες πληγές οφείλονταν σε σπαθισμούς, ξιφισμούς ή λογχισμούς και οι λιγότερο επικίνδυνες σε βέλη.

Στην τεχνολογία:

Σύμφωνα με τον καθηγητή του ΕΜΠ Θ.Π. Τάσιο, «η τεχνολογία, καθώς αποτελεί φυσικό συμπλήρωμα της φύσης, θεωρείτο πάντοτε δώρο των θεών προς την ανθρωπότητα. Ως εκ τούτου, η προηγμένη τεχνολογία των Ελλήνων κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους δεν αποτελεί έκπληξη». Δεν έχουμε παρά να δούμε τα μυκηναϊκά συστήματα άδρευσης των πόλεων, τον έλεγχο των πλημμυρών και την επανάκτηση των εδαφών, την οικοδομική τεχνολογία, τις γέφυρες και την μεταλλουργία.

Στην αστρονομία:

Αποκαλυπτικά για τις αστρονομικές γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων αποδεικνύονται τα ομηρικά έπη, σύμφωνα με την καθηγήτρια του Πανεπιστημόυ Αθηνών Μάρω Παπαθανασίου. Οι αναφορές στον Ηλιο, τη Σελήνη και ορισμένους λαμπρούς αστέρους και αστερισμούς, οι οποίοι είναι ορατοί σε ορισμένες εποχές του χρόνου στη διάρκεια της νύχτας ή σε αστερισμούς οι οποίοι ανατέλλουν ή δύουν κατά το λυκαυγές ή το λυκόφως, καθώς και οι αναφορές στη μικρή ή μεγάλη διάρκεια των ημερών μετά το χειμερινό ή θερινό ηλιοστάσιο, δείχνουν την ύπαρξη ενός αρχαιότατου αστρικού ημερολογίου, συνδεομένου με τις αγροτικές και ναυτικές δραστηριότητες.

Στην μόδα:

Οι ομηρικές ηρωίδες, υποστηρίζουν στην εισήγηση τους οι κ.κ. Ι. Τζαχίλη, Γ. Σπαντιδάκη και C. Moulherat από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, φημίζονται ως σπουδαίες υφάντρες και τα υφάσματα είναι προϊόντα υψηλής αξίας. Ωστόσο η ομηρική υφαντική τεχνολογία είναι λιγότερο γνωστή. Στα ίδια τα ομηρικά έπη τεχνικές λεπτομέρειες παρεμβάλλονται στις περιγραφές των αργαλειών στο εσωτερικό των οίκων. Ενα άλλο πεδίο πληροφοριών είναι οι παραστάσεις υφασμάτων και ενδυμάτων στις μυκηναϊκές τοιχογραφίες και στις γεωμετρικές αγγειογραφίες.

Στην πανίδα:

Η ανάλυση της πληροφορίας που συγκεντρώθηκε από την ενδελεχή μελέτη των κειμένων έφερε στην επιφάνεια 2.442 αναφορές ζώων που αντιστοιχούν σε 71 διαφορετικά ζωϊκά ονόματα. Οι πληθυσμοί κάποιων ζωϊκών ειδών που ήταν κοινά την εποχή εκείνη στον ελλαδικό χώρο έχουν εκλείψει ή μειωθεί σημαντικά. Από την άλλη μεριά, κάποια σύγχρονα κοινά είδη δεν αναφέρονται στα έπη επειδή εισήχθησαν αργότερα.